شرحی از زنبور عسل، عسل و فواید آن و چگونگی پرورش زنبور عسل

زنبورعسل

زنبورعسل یا مُنج گونه‌ای زنبور است که عسل می‌سازد. زنبور عسل این کار را با گردآوری شهد گل‌ها در کندو انجام می‌دهد. در فارسی به زنبور عسل منگ، منج و مگس انگبین هم گفته می‌شود.

زنبورهای هر کندو یکی از سه نوعِ زنبور ملکه، زنبورنر و زنبور کارگر هستند. زنبور عسل از ات اجتماعی است حتی اگر در خارج از کندو دارای غذای کافی باشد نمی‌تواند به تنهایی زندگی کند.

به دلیل نقش بسیار مهم زنبورعسل در گرده افشانی و افزایش باروری محصولات کشاورزی و میوه‌ها، سازمان جهانی غذا و کشاورزی یا فائو روز ۲۰ می هر سال را به عنوان روز جهانی زنبور» نامگذاری کرده‌است.

ملکه

ملکه، مادر اغلب زنبورهای موجود در کندو است. جنسیت ملکه ماده بوده و مهم‌ترین وظیفه‌اش تخم‌گذاری می‌باشد. ملکه به عنوان رهبر کندو محسوب می‌شود و اگر ملکه را بردارند یا کشته شود و جانشینی برای او وجود نداشته باشد بعد از سه یا چهار ساعت تمام کارهای کندو متوقف می‌شود و بعد از مدتی زنبورها حدوداً ظرف دو روز اگر داخل کندو تخم روز وجود داشته باشد شروع به تولید شفیره ملکه برای تولید ملکه جدید می‌کنند؛ پس از مدت دو هفته ملکه‌ها از شفیره بیرون می ایند وباهم مبارزه می‌کنند تا سرانجام قوی‌ترین آن‌ها دوباره رهبری کندو را به عهده می‌گیرد اما اگر تخم روز داخل کندو نباشد. بعد از مدت کوتاهی کارگران شروع به بکرزایی می‌کنند و کندو نر ریز می‌شود و در معرض نابودی قرار می‌گیرد. ملکه از اواخر فروردین تا اواخر خرداد در شرایط متعادل روزانه حدود ۱۵۰۰ تا ۴۰۰۰ تخم می‌گذارد. ملکه‌ها و کارگرها از تخم‌های لقاح شده(۳۲ کروموزوم) و نرها از تخم‌های غیر لقاح شده(۱۶ کروموزوم)، به وجود می‌آیند. طول بدن ملکه بسته به هر نژاد متفاوت می‌باشد و به‌طور طبیعی بیش از ۵ سال می‌تواند زنده بماند. در زنبورداری تجاری بیش از دو سال از یک ملکه استفاده نمی‌شود به علت کاهش تخم‌ریزی (در سال اول ۵۰٪ و در سال دوم ۲۵٪ تخم‌ریزی می‌کند و در سال‌های آینده ۲۵٪ تخم می‌گذارد به همین دلیل زنبوردار ملکه را در سال سوم حذف می‌کند). ملکه زنبور عسل در زمان شفیرگی عسل و گرده نمی‌خورد و به جای آن ژله رویال که از غدد ترشحی زنبوران کارگر می‌باشد مصرف می‌کند و بخاطر همین تک غذا بودن در ۵ روز اول زندگی ۱۲۵۰ برابر بزرگتر از بقیه زنبوران می‌شود و عمر این زنبور از حدود ۴۵ روز به ۵ تا ۷ سال افزایش پیدا می‌کند و شفیره‌ای که از عسل و گرده تغذیه شود هیچگاه به ملکه تبدیل نشده و کارگر خواهد شد. ملکه تا آخر عمر توسط ژله رویال تولیدی کارگران تغذیه می‌شود

از فراورده‌های زنبور عسل می‌توان به ۱-عسل ۲-موم ۳-بره موم ۴-ژله رویال ۵-گرده ۶-زهر اشاره کرد.

زنبور نر

زنبورهای نر در کندو تنها وظیفه جفت‌گیری با ملکه را دارند و تا می‌توانند عسل می‌خورند و دارای نیش نمی‌باشند. دارای سر و بال‌های بزرگ می‌باشند. توانایی جمع‌آوری شهد و گرده را نداشته و تقریباً ۲۴ روز زنده می‌مانند.

زنبورهای عسل نر بخش کمتری از یک کلنی هستند و فقط یک هدف را در اختیار دارند: جفت‌گیری با زنبور ملکهٔ بکر. البته پس از جفت‌گیری، زنبورهای نر می‌میرند. زنبور نر در حجره‌های بزرگ‌تری نسبت به زنبورهای کارگر پرورش می‌یابند. تخم‌های بارور نشده ملکه به زنبور نر تبدیل می‌شوند.

زنبور کارگر

جنسیت زنبورهای کارگر ماده بوده و بیشتر جمعیت کندو را تشکیل می‌دهند. طول بدن آن‌ها تقریباً ۱۰ میلی‌متر می‌باشد. در یک کندوی قوی با بیش از ۱۰ قاب، حدود ۷۰ هزار زنبور کارگر وجود دارد. زنبورهای کارگر با اینکه ماده هستند توانایی بارور شدن ندارند؛ ولی در صورت نبودن ملکه در کندو می‌توانند تخم ریزی کنند؛ که در زنبورداری ماده تخم‌گذار گفته می‌شود؛ که این تخم‌ها به دلیل عقیم بودن زنبور کارگر به زنبور نر تبدیل می‌شود. نیش زنبورهای ماده خاردار بوده و طول آن در حدود ۱ میلی‌متر می‌باشد. به خاطر وجود همین خارها پس از نیش زدن و ورود زهر به بدن موجوداتی که ساختار گوشتی دارد نیش در پوست گیر کرده و موجب جدا شدن کیسه زهر از زنبور می‌شود؛ و پس از چند دقیقه زنبوری که نیش زده خواهد مرد. این باور اشتباه وجود دارد که زنبورها به صورت آگاهانه اقدام به نیش زدن می‌کنند و به عبارتی خود را فدا می‌کنند ولی زنبورها به هیچ وجه نمی‌دانند بعد از نیش زدن کیسهٔ زهرشان پاره خواهد شد.

وظایف زنبورهای کارگر

• رفتن به خارج از کندو و تهیه عسل از شیره گل‌ها
• تغذیه نوزادان
• تهیه صمغ برای پوشاندن شکاف‌ها و روزنه‌ها جهت جلوگیری از ورود نور و مواد خارجی به کندو
• تهیه آب برای ادامه حیات و نمک برای رشد نوزادان
• نگهبانی و رسیدگی به وضع نوزادان و ملکه و پرستاری از آنان
• تمیز کردن کندو و تهیه هوای مورد نیاز آن
• انبار کردن اندوخته‌ها و مرمت کندو

تعدادی از کارگران در هر ساعت شیره دویست تا سیصد گل را مکیده و به کندو می‌آورند و به مأمورهای حمل و نقل تحویل می‌دهند و آن‌ها نیز عسل دریافت کرده را انبار می‌کنند. در ورودی لانه چندین زنبور پاسداری می‌کنند و مانع ورود ات بیگانه و غارتگر می‌شوند. در داخل کندو عده‌ای مأمور نظافت هستند و فضولات زنبوران نر را که کاری جز خوردن عسل ندارند از کندو بیرون می‌برند. چند زنبور هم با بال زدن پیوسته حرارت کندو را تعدیل و هوا را تهویه می‌کنند. پرستاران هم مواد غذایی را به نوزادان و ملکه می‌رسانند.

نوزادان

نوزادان پس از خروج از تخم بعد از طی دو مرحله به صورت زنبور کامل در می‌آیند. در مرحله اول به صورت کرم‌های سفیدی هستندو در خانه‌های کوچکی به سر می‌برند و پرستاران به آن‌ها غذا می‌رسانند و پس از چند روز به صورت زنبورهایی در می‌آیند که هنوز کامل نشده‌اند و به حالت خوابیده و خشک شده به سر می‌برند (مانند حالت پروانه ابریشم در پیله) به این جهت غذا نمی‌خورند تا وقتی که به صورت ه کامل درآیند.

رفتار زنبورهای عسل

زنبورهای عسل موجودات اجتماعی هستند و در کلنی‌ها زندگی می‌کنند. با این حال آن‌ها رفتارهای خشونت‌آمیزی را داخل کلنی‌ها نشان می‌دهند. زنبورهای نر در هوای سرد از لانه‌های خود خارج می‌شوند و ملکه گاهی اوقات ملکه‌های دیگر را بخاطر سلطه‌گری از بین می‌برد.

اگرچه زنبورهای عسل نقش مهمی را در گرده افشانی و محیط زیست ایفا می‌کنند، باید اقداماتی صورت گیرد تا اطمینان حاصل شود که کندوها در نزدیکی خانه شما وجود نداشته باشند بعلت اینکه امکان نیش زدن وجود دارد.

گستره توزیع زنبورهای عسل

گونه‌های زنبور عسل که در سراسرجهان یافت شده‌اند و در موقعیت‌های مختلف دیده می‌شوند، شامل اروپا و ایالات متحده آمریکا می‌شوند. آن‌ها در تابستان و اواخر بهار بیشتر قابل مشاهده هستند، درست زمانی که ملکه‌های جدید با هزاران زنبور کارگر برای ساخت لانه‌های جدید کلنی‌های قدیمی شان را ترک می‌کنند، در این زمان، گروه‌های بزرگی از زنبورها را می‌توان در کنار یکدیگر پیدا کرد تا مکان جدیدی برای لانه انتخاب کنند.

ازدحام شدیدی تقریباً ۲۴ ساعت برای استقرار لانه جدید برقرار می‌شود. در حالی که بیشتر این ازدحام‌ها بی‌ضرر هستند، گونه‌های خاصی از زنبورها شدیداً مهاجم هستند و ممکن است ناخواسته حمله کنند.

از آنجا که زنبورهای عسل در سراسر جهان یافت می‌شوند، طبیعت و رفتار آن‌ها متفاوت است. در حالی که زنبورهای عسل ایتالیایی مطیع هستند، زنبورهای عسل آلمانی و آفریقایی رفتارهای شدیداً تدافعی دارند.

با این وجود، همهی زنبورهای عسل زمانی که تحریک می‌شوند حالت تدافعی می‌گیرند و می‌توانند انسان‌ها یا حیوانات را از خود دور کنند.

زنبور عسل و باروری گل‌ها

برآورد می‌شود که زنبور عسل در تهیه و تولید یک سوم غذای بشری سهیم باشد؛ و این بدان معنی نیست که عسل یک سوم غذای بشری است، بلکه باید گفت که زنبور عسل نقش مهمی در باروری گیاهان دارد و اگر زنبور نبود چه بسا که در بسیاری از اوقات باروری گیاهان امکان‌پذیر نبود. زنبور عسل وقتی بر روی گلی می‌نشیند، دانه‌های گرده را از اندام نرینه گل (پرچم) با خود برمی‌دارد و هنگامی که به سوی گل دیگری می‌رود، با این دانه‌های گرده اندام مادینه گیاه (تخمدان) را بارور می‌سازد، وبنا به اظهارات اتحادیه ملی پرورش دهندگان زنبور عسل در فرانسه، زنبور عسل اقدام به تلقیح و باروری گل آفتابگردان و درختان سیب به میزان ۷۰٪ و توت فرنگی و گیلاس به میزان ۸۰٪ و درختان میوه دار کوچک به میزان ۹۰٪ و شبدر و یونجه بنفش به میزان ۱۰۰٪ می‌نماید و اگر زنبور عسل نباشد، میزان تولیدات گیاهی به شدت کاهش می‌یافت و بدین گونه قبل از این که به موضوع اهمیت تولید عسل بپردازیم، باید کمی واقع بین باشیم و دریابیم که زندگی ما بدون زنبور عسل بسیار دشوار می‌شد. باغداران و کشاورزان به خوبی از نقش زنبور عسل در باروری گیاهان و افزایش محصولات کشاورزی آگاه هستند و به همین علت هیچ‌گاه در اجاره دادن باغ‌های خود به پرورش دهندگان زنبور عسل تردید نمی‌کنند و بدین وسیله سعی می‌کنند که میزان تولید محصولات خود را دوبرابر سازند.

جمع‌آوری شهد - گرده - آب - بره موم - پاسبانی از کندو - تولید عسل - رسیدگی به ملکه - پرورش نوزادان - رسیدگی به کندو و پاکیزگی آن از بیشترین وظایف زنبورهای کارگر می‌باشد.

زهر زنبور عسل و زنبور درمانی

زهر زنبور یک مایع بی‌رنگ اسیدی است. زنبورها زمانیکه احساس خطر کنند این زهر را از طریق نیش خود به بدن هدف می‌رسانند. زهر زنبور عسل هم شامل مواد التهاب آور و هم ضدالتهاب است.  ملیتین که ماده ای شامل ۲۶ نوع امینواسید است، نزدیک به ۵۰٪ وزن ماده خشک زهر زنبور را تشکیل می‌دهد و نتایج برخی از تحقیقات نشان داده‌است که این ماده می‌تواند خواص ضدویروس، ضدباکتری و ضدسرطان داشته باشد. این زهر اصلی‌ترین عامل درد نیش زنبور می‌باشد.

زهر زنبور هم چنین دارای آپامین پپتید (peptides apaminو آدولاپین (adolapin) می‌باشد. با اینکه این مواد به عنوان زهر عمل می‌کنند، نشان داده شده‌است که این مواد خاصیت ضدالتهاب و ضددرد دارند.

زهر زنبور عسل هم دارای خواص مثبت و همچنین خواص منفی برای سلامتی انسان است.

واکنش های منفی به زهرزنبور در زنبوردرمانی متداول است. قرار گرفتن در معرض زهر زنبور به صورت پیوسته می تواند باعث آرتروپاتی شود.

عسل

عَسَل یا اَنگَبین (همچنین انگُبین» و اَنگُوین») مایعی شیرین و گران‌رو است که توسط زنبورعسل و برخی ات دیگر تولید می‌شود. زنبورها، عسل را از ترشحات شکری گیاهان و گل‌ها (شهد گلها) یا ترشحات برخی ات دیگر (مانند عسلک) از راه بالااوری، فعالیت آنزیمی و تبخیر آب تولید می‌کنند. زنبورها عسل را در ساختارهایی از جنس موم به نام کندو ذخیره می‌کنند. عسلی که توسط زنبورهای عسل تولید می‌شود به دلیل تولید جهانی و تجاری سازی آن، بیشترین شهرت را دارد.عسل از کلونی‌های زنبورهای وحشی یا از کندوهای زنبورهای اهلی جمع‌آوری می‌شود، که به این فعالیت زنبورداری گفته می‌شود.

عسل شیرینی خود را از مونوساکاریدها، فروکتوز و گلوکز بدست می‌آورد و شیرینی نسبی آن در حد ساکارز است. میزان کالری عسل حدود ۳۲۵ کیلو کالری انرژی در هر ۱۰۰ گرم است. عسل به لحاظ داشتن برخی مواد تخمیری در تبادلات غذایی و کمک به هضم غذا بالاترین مرتبه را در میان غذاها دارد.

عسل به علت اسیدیته خاص، مقدار بسیار اندک آب و وجود هیدروژن پراکسید به سختی فاسد می‌شود و از همین روی نگهداری، انتقال و تجارت آن آسان است. قبل از کریستال سازی شربت نیشکر و تهیه شکر، عسل تنها ماده غذایی بود که جهت شیرین‌کنندگی توسط بشر استفاده می‌شد. مصرف عسل برای کودکان زیر دو سال به دلیل ایجاد سم بوتولینم، خطرناک است.

عسل با گذشت زمان خودبخود شکرک می‌زند و این یک فرایند طبیعی است که هیچگونه تأثیری بر روی خواص شیمیایی یا کیفیت آن نمی‌گذارد. برای آب کردن این شکرک می‌توان از آب گرم استفاده کرد ولی باید توجه شود که اگر عسل با دمایی بیش از ۴۰ درجه سلسیوس گرم شود، مواد بیولوژیکی فعال آن از بین خواهد رفت.

به دلیل اهمیت بالای زنبورعسل در گرده افشانی و افزایش باروری محصولات کشاورزی و میوه‌ها، سازمان جهانی غذا و کشاورزی یا فائو روز ۲۰ می هر سال را به عنوان روز جهانی زنبور» نامگذاری کرده‌است.

پیشینه

اکثر میکروارگانیسم‌ها نمی‌توانند در عسل رشد کنند و به همین دلیل عسل بسته‌بندی شده حتی پس از هزاران سال فاسد نمی‌شود.در گذشته مصری‌ها و یونانی‌ها، مردگان خود را با عسل مومیایی می‌کردند.

پیشینه کاربرد عسل در مصر دست‌کم به ۲۲۰۰ تا ۲۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می‌رسد. مصریان قدیم از عسل دست‌کم به صورت ۹۰۰ فراورده بهره می‌برده‌اند. فراورده‌های سالانه ی  عسل در جهان حداقل ۳۰۰٫۰۰۰ تن است.

عسل در زندگی ، اجتماعی و اقتصادی مصریان باستان نقش مهمی بازی می‌کرده‌است. از حکایت‌های به جا مانده در پرستش‌گاه‌ها و آرامگاه مردگان چنین بر می‌آید که عسل در آن روزگار از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و در سنن قدیمی با اشاره به اهمیت دارویی عسل، به بیماران جهت درمان تجویز می‌شد. مصریان قدیم ترکیبی از جو، عسل و گندم تهیه و به جای الکل استفاده می‌کردند.

یونانیان باستان تصور می‌کردند که خدایان چون خوراک بهشتی می‌خوردند فناناپذیر و ابدی گشته‌اند آن‌ها ایمان داشتند که عسل یکی از اجزای مهم این خوراک بهشتی است.

ابوعلی سینا ۱۰۰۰ سال پیش در کتاب قانون خود نسخه‌های زیادی بر پایه عسل و موم آن تجویز کرده‌است.

بقراط پدر پزشکی و بنیان‌گذار طب یونان ۲۵۰۰ سال پیش در مورد عسل چنین گفته‌است: هر دارویی از مواد غذایی درست می‌شود و متعاقب آن هر غذایی نیز جانشین دارو می‌گردد، عسل پاسخگوی این دو شرط است.

موریس مترلینک در مورد عسل گفته: همین امروز اگر زنبور عسل از بین برود هزاران نوع از گیاهان از بین خواهد رفت و از کجا معلوم که تمدن، از بین نرود.

ویژگی‌ها

ویژگی مهم عسل آن است که در طولانی مدت فاسد نمی‌شود. برای نگهداری بعضی مواد به دور از فساد هم از آن استفاده می‌شود مثلاً شاه‌توت را با آن مخلوط می‌کنند و هر چند روز یک بار آن را وارونه می‌کنند تا عسل به همه جای آن برسد و بدین طریق شاه‌توت تا یک سال فاسد نمی‌شود. دیگر آنکه این ماده فقط در صورتی ارزش غذایی خود را از دست می‌دهد که بیش از ۶۰ درجه حرارت ببیند. عسل تنها ماده غذایی طبیعی است که فاسد نمی‌شود.

وزن مخصوص عسل در دمای ۲۰ درجه سلسیوس حدود ۱٫۴ – ۱٫۴۲ و PH متوسط آن در حدود ۳٬۹ است اما می‌تواند در بازه ۳٬۴ تا ۶٬۱ متغیر باشد؛ بنابراین با وجود این که عسل یک ماده اسیدی است، ولی به علت شیرینی خاص حالت اسیدی آن محسوس نیست.

تولید

 تولید عسل از جمع‌آوری شهد گیاهان آغاز می‌شود. به اینصورت که زنبور عسل شهد شیرین را از جام گل‌ها جمع می‌نماید و با تغییر ساختار آنها، آن‌ها را به شکل محلولی عالی، غلیظ و پرانرژی درمی‌آورد. زنبور عسل شهد گیاهان را در هنگام جمع‌آوری، به‌طور موقت در عسلدان خود جمع می‌آورد و در هر نوبت پرواز برای جمع‌آوری شهد، حدود ۴۰ میلی‌گرم شهد را به کندو حمل می‌کند.

زنبور مزرعه موقع برگشت و حمل شهد به کندو، در بین راه مقداری از آب شهد را جذب، و سپس از کلیه‌ها دفع می‌کند. مقداری دیاستاز diastase از نوع اینورتاز invertaseکه تجزیه‌کننده مواد قندی ست) از جداره عسلدان ترشح و به شهد می‌افزاید. کارگر مزرعه، این شهد یا به اصطلاح عسل نارس را در داخل سلول‌ها قرار می‌دهد و دوباره جهت جمع‌آوری به سوی کشتزارها و سرچشمه‌ها برمی‌گردد.

هنوز ثابت نشده‌است که زنبور عسل می‌خوابد، بنابراین طول شب فرصت خوبی است برای به قوام آوردن عسل، به این ترتیب که در هنگام شب شهدهای ذخیره شده را دوباره از انبارهای سلول‌ها می‌مکند و به سلول‌ها برمی‌گردانند. در هر نوبت مکیدن و برگرداندن، مقداری دیاستاز به شهد می‌افزایند و به عکس کمی از آب اضافی شهد را به کمک جداره‌های عسلدان جذب می‌کنند. این عمل، تا به قوام رسیدن عسل توسط زنبورانی که این وظیفه را به عهده دارند، آن قدر ادامه می‌یابد تا شهد به مایع غلیظ قوام یافته‌ای که معمولاً دارای ۱۷ تا ۶/۱۸ درصد آب است تبدیل گردد.

ترکیبات

ترکیبات و نوع عسل، بسته به نوع تغذیه زنبورعسل و نوع گل‌های مورد استفاده، متفاوت است. درصد آب موجود در عسل‌ها، به شرایط اقلیمی و میزان رطوبت منطقه بستگی دارد. در مناطقی که میزان رطوبت هوا بالاتر است، درصد آب عسل بیش تر است. برای مثال عسل‌های شمال رقیق‌تر از عسل‌های شمیران تهران است. درصد آب عسل با توجه به شرایط آب‌وهوایی منطقه استقرار کندوها، می‌تواند تا حدود ۲۵ نیز بالا رود. به این ترتیب از لحظه شهد آوری تا تولید عسل، دو مرحله انجام می‌گیرد. مرحله اول زنبوران هم به‌طور فعال هم به‌طور انفعالی آب را از محلول رقیق شهد که به‌طور معمول دارای ۶۰ درصد آب است، جدا می‌کنند. (آب شهد گل‌ها بین ۵۰ تا ۸۰ درصد متغیر است). برای مرحله دوم باید گفت قند مسلط درشهد، ساکاروز است که با فعالیت آنزیمی به دکستروز dextrose و لوولو levulose  و ظاهراً با مقادیر کمی از سایر قندها طی این مرحله ترکیب می‌شوند. در نتیجه محلول غلیظی از قندهای ساده که ماده حل شده آن بیش از حل نشده هاست، ماده‌ای و مغذی به نام عسل» به وجود می‌آید.

عسل‌های دارای منبع گیاهی متفاوت دارای رنگ و طعم متفاوت بوده و به مقادیر نه زیاد متفاوت، حاوی قندها (ساکاروز، لوولوز، دکستروز، مالتوز و غیره) و حاوی اسیدها، پروتئین‌ها، پیک مان‌ها، مواد معطر و خوشبوکننده وهم‌چنین املاح (نظیر سدیم، گوگرد، منیزیوم، فسفر، کلر، پتاسیم، سیلیکا و غیره) آنزیم‌ها (مانند دیاستاز، گلوکز اکسیداز، کاتالاز، فسفاتاز و انورتاز) و هم‌چنین حاوی ویتامین‌ها (پرودوکسین، فولیک اسید) و غیره می‌باشند.

میزان املاح معدنی در انواع مختلف عسل متفاوت است و عسل‌های تیره املاح معدنی بیشتری دارند که مهم‌ترین آن‌ها کلسیم، پتاسیم، سدیم، منگنز، آهن، مس، فسفر، منیزیم و گوگرد است. عسل دارای انواع پروتئین، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی مثل اسید فرمیک و مشتقات کلروفیل و مقداری آنزیم و رایحه‌های معطر است.

تقسیم‌بندی انواع عسل

عسل را معمولاً به چند طریق تقسیم‌بندی می‌کنند:

1- یکی براساس منبع اصلی گیاهی که عسل از شهد آن ساخته شده‌است. مانند عسل گز، عسل آویشن، عسل گون، عسل بهار نارنج ،عسل سدر ،وغیره؛ ولی به علت متنوع بودن گیاهان منطقه استقرار کندوها، عسل‌های به دست آمده کم‌تر تک‌گلی بوده و بیشتر از چندین گیاه تولید می‌شوند. اگر اصطلاحاً می‌گویند عسل گز یا عسل آویشن، احتمالاً منظور این است که بیش‌ترین شهد از نباتات گز و آویشن وارد عسل شده‌است. دکتر هریک در سال ۱۹۴۸ از طرف مؤسسه فائو (F.A.O) اعلام نمود که نمی‌توان عسل را بر اساس نام گیاه نام‌گذاری نمود، مگر در جایی که پوشش گیاهی منطقه منحصر به یک گیاه یا تک‌گلی باشد.»

2- بر اساس نام منطقه استقرار کندوهاست. مانند عسل زنجان، عسل قوچان عسل دلفان، عسل گلپایگان، عسل خان‌کندی عسل سبلان عسل اردبیل عسل فیروزکوه، عسل خوانسار، عسل نجف آباد (اصفهان)، عسل گرمابدر، عسل پلور (دماوند)، عسل تهران، عسل وحشی جنوب ،عسل خشک (خشکو) ،عسل سهند، عسل رابر،عسل فارس و عسل منطقه زیوه تیل در شمال غربی شهرستان شبستر. برای هریک از این مناطق تقسیم‌بندی دیگری نیز اضافه می‌کنند. مثلاً می‌گویند عسل بهاره تهران» و عسل پائیزه تهران» منظور از عسل بهاره عسلی است که اکثراً از نباتات بهاره و شهد درختان میوه حاصل شده و تا شکفتن گل‌های درختان اقاقیا ادامه دارد. عسل پائیزه عسلی ست که از نباتات تابستانی و پائیزه که معمولاً بعد از اقاقیا رشد می‌کنند، تولید می‌گردد.    تقسیم‌بندی‌های دیگری هم برای عسل در نظر می‌گیرند.

رنگ

رنگ عسل با توجه به سرچشمه اصلی شهد از سفید روشن تا سیاه دگرگون است؛ بنابراین، آنچه به نادرست بین مردم شایع شده‌است که عسل زنبوران مادر (یعنی جمعیت زنبور عسل با ملکه مسن) تیره و غلیظ است، اما عسل زنبوران جوان (یعنی بچه کندوها)، روشن و رقیق است، پایه علمی ندارد. برای نمونه:

اغلب عسل‌هایی که رنگشان تیره است، از لحاظ املاح معدنی غنی‌تر می‌باشد.

عسل تقلبی

تصور غلط و رایج در ایران این است که عسل شکرک زده، سفت شده و رس‌کرده را تقلبی می‌دانند. برخی دیگر نیز رنگ عسل یا نحوه جریان آن هنگام ریخته شدن را ملاک تشخیص می‌دانند. اما عسل طبیعی و خالص را فقط می‌توان در آزمایشگاه‌های مواد غذایی از انواع تقلبی تشخیص داد و حتی حضور بر سر کندو کمکی به تشخیص نمی‌کند. تنها روشی که آن هم تا حدودی می‌تواند به شناخت عسل کمک کند این است که آن را داخل یک لیوان آب سرد بریزید. اگر قطره‌های عسل حل نشدند و ته‌لیوان ته‌نشین شدند، عسل اصل است، اما اگر عسل در آب حل و ذرات آن به صورت رشته‌هایی در آب ناپدید شدند، احتمال اینکه آن عسل تقلبی باشد بیشتر است.

دو راه تقلب در عسل

تقلب در ساخت عسل به روش‌های متنوعی انجام می‌شود مثلاً مواد گلوکزی را در آب و شیره گیاهان حل می‌کنند و به‌صورت عسل درمی‌آورند یا آنکه که به جای گیاهان، زنبورها را با آب قند تغذیه کنند. اصولاً تقلب در عسل به دو شیوه انجام می‌شود:

عسل مصنوعی

۱. مقدار فراوان شکر معمولی را در آب حل می‌کنند و پس از اینکه شربت غلیظی به دست آمد آن را حرارت می‌دهند و با افزودن مواد شیمیایی و رنگی حالتی شبیه به عسل را به آن می‌دهند. در این نوع تقلب چیزی را تولید می‌کنند که از نظر ظاهری شبیه به عسل است ولی کاملاً مصنوعی است و هیچ زنبور عسلی در تهیه آن دخالت نداشته‌است!

عسل تغذیه ای

۲. در روش دوم ظرف شربت آب و شکر را جلوی کندوی زنبور عسل می‌گذارند و زنبور به جای اینکه از گل‌ها و گیاهان تغذیه کند از همین شربت تغذیه می‌کند و این شربت را به کندو می‌آورد و عسل را با همین آب و شربت تولید می‌کند. به این نوع عسل عسل تغذیه ای می‌گویند. عسل تغذیه ای اگرچه با عسل طبیعی فاصله دارد ولی مقداری از خواص عسل را دارد زیرا که زنبور عسل مقداری فعالیت‌های آنزیمی روی این عسل انجام داده‌است.

خواص درمانی عسل

عسل تأثیرات مختلفی بر روی بدن دارد و این امر بستگی به نوع مصرف شما دارد. امروزه از عسل برای درمان سرفه، تقویت حافظه، درمان زخم‌ها، از بین بردن باکتری‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها و بهبود درماتیت صبوره و شوره سر استفاده می‌شود. همچنین عسل به همراه مویز سیاه ناراحتی‌های گلو و سینه را التیام می‌بخشد. یکی از مهم‌ترین خاصیتهای درمانی عسل کمک آن به جذب بهتر دارو یا غذایی است که همراه با عسل میل می‌شود. به نظر می‌رسد این حقیقت، عامل اصلی وجود عسل به عنوان جزء جدایی ناپذیر اغلب داروهای ترکیبی طب سنتی از جمله نسخه‌های بو علی سینا در کتاب گرانقدر قانون است.

سازمان جهانی بهداشت (WHO) به عسل به عنوان تسکین دهنده (ماده‌ای که تحریک و التهاب را کاهش می‌دهد) اعتقاد دارد که به تسکین سرفه به دلیل استفاده از عسل به عنوان یک غشای محافظتی بر روی گلو کمک می‌کند.

خاصیت ضد باکتریایی از ویژگی‌های اصلی عسل است که به خواص فیزیکی، فعالیت‌های آنزیمی و فاکتورهای غیر آنزیمی وابسته ‏است. همچنین عسل خاصیت ضد اکسیدانی دارد. عسل باعث ترمیم مخاط آسیب دیده شده و رشد بافت‌های تازه را با خاصیت ضد تورمی خود ‏تحریک می‌نماید.

عسل در ادیان

عسل در اسلام

در قرآن کریم در دو سوره از عسل یاد شده‌است. هم‌چنین در قرآن سوره‌ای کامل به نام نحل به معنای زنبور عسل نامگذاری شده‌است. کلمهی نحل دو مرتبه و در آیات ۶۸, ۶۹ این سوره ذکر شده و در این آیات به خلقت زنبور و خاصیت شفابخشی عسل اشاره شده‌است و در انتها از اهمیت تفکر در زندگی زنبوران عسل و دریافت نشانه‌های الهی یاد شده‌است:

خداوند در این سوره می‌فرماید:

و پروردگار تو به زنبور عسل وحی [الهام غریزی] کرد که از پاره‌ای کوه‌ها و از برخی درختان و از آنچه داربست [و چفته‌سازی] می‌کنند، خانه‌هایی برای خود درست کن سپس از همه میوه‌ها بخور، و راه‌های پروردگارت را فرمانبردارانه، بپوی. [آن گاه] از درون [شکم] آن، شهدی که به رنگهای گوناگون است بیرون می‌آید. در آن، برای مردم درمانی است. راستی در این [زندگی زنبوران] برای مردمی که تفکر می‌کنند نشانه [قدرت‌الهی] است

علی بن ابی‌طالب می‌گوید: در زندگی همچون زنبور عسل باش، وقتی می‌خورد، چیز پاکیزه می‌خورد، وقتی از خود چیزی باقی می‌گذارد، چیز پاکیزه می‌نهد، وقتی بر چوبی یا جایی می‌نشیند، آن را نمی‌شکند و ویران نمی‌کند.»

عسل در یهود

کتاب مذهبی یهودیان از سرزمین موعود چنین یاد می‌کند که در آن نهرهایی از عسل و شیر جاری است. در کتاب انجیل مسیحیان از عسل و گیاهان دارویی به عنوان هدایای گرانبهای طبیعت یاد شده‌است.

عسل‌های مشهور ایران و جهان

عسل منطقه کاسکی در مرکز نپال که از زنبورهای وحشی کوه‌پایه‌های هیمالیا تهیه می‌شود، دارای شهرتی بین‌المللی است همچنین عسل کوههای گرین لرستان در جشنواره ی ایموندیا مقام سوم را داراست که به این لحاظ دکشور داراست که به این لحاظ یک استثنا محسوب میشورد از عسل های معروف کوهستان گرین میتوان عسل ارگاناگل را نام برد که عسلی درمانی با خواص بیشمار است.

شاه‌انگبین

شاه‌انگبین از محصولات زنبورعسل می‌باشد. این محصول با نام‌های دیگری مانند ژل رویال، ژل سلطنتی، غذای ملکه یا شیر زنبور عسل نیز شناخته می‌شود.

شاه‌انگبین نوعی ماده غذایی است که توسط زنبورهای عسل تهیه می‌شود و معمولاً همه لاروها در روز اول زندگی از شاه‌انگبین تغذیه می‌کنند، اما این جیره غذایی از روز چهارم تغییر می‌کند و جای آن را مخلوطی از عسل و گرده می‌گیرد، و تنها ملکه تا آخر عمر از شاه‌انگبین تغذیه می‌کند و به نظر می‌رسد که این نوع غذا باعث به وجود آمدن اختلافات اساسی بین زنبورهای ماده و ملکه می‌گردد به‌طوری‌که طول مدت زندگی ملکه بیش از پنجاه و دو برابر طول زندگی زنبورهای کارگر است و از لحاظ حجم نیز ملکه دو تا سه برابر کارگرها می‌باشد.

شاه انگبین یک ترشح پروتئینی است که از غدد هیپوفارِنکس و فک پایینی زنبور عسل کارگر خارج می‌شود. تنها غذایی که در طول عمر ملکه به او داده می‌شود و همچنین همه لاروهای کوچک در سه روز اول پس از از تخم درآمدن با شاه‌انگبین تغذیه می‌شوند.

این سوخت زنبوری دارای ویژگی‌های مختلف بیولوژیکی مفید برای سلامت انسان مانند فعالیت‌های آنتی‌اکسیدانی، اثرات ضد باکتری، افزایش ایمنی و اثرات ضد تومور است.

پنجاه درصد وزن خشک شاه‌انگبین را پروتئین تشکیل داده. گزارش شده که ۹ تا از پروتئین‌های اصلی شاه‌انگبین ۸۰ الی ۹۰ درصد کل پروتئین‌ها را تشکیل می‌دهند. دیگر پروتئین‌ها مانند آلفا گلوکوزیداز، گلوکز اکسیداز و آلفا آمیلاز نیز شناسایی شده‌اند.

تولید

شاه‌انگبین توسط زنبورهای کارگر پرستار تولید می‌شود. این زنبورها در روز ششم زندگی اقدام به ترشح شاه‌انگبین می‌کنند که در حقیقت مایعی سفید رنگ است که در تغذیه لاروهای جوان و به ویژه ملکه به کار می‌رود. اما این ترشحات در روز دوازدهم قطع می‌گردد و لاروهای پرستار این وظیفه را به نسل دیگری از زنبورها که سن آن‌ها کمتر است می‌سپارند.

زنبورهای کارگر دارای دو غده بر روی سر خود می‌باشند غدد زیرحلقی نامیده می‌شود که توانایی تولید این ماده را از سن ۶ الی ۱۵ روزگی دارند. رنگ شاه‌انگبین از سفید شیری تا زرد روشن بوده و ترش مزه می‌باشد. ملکه در زمان زندگی تنها با شاه‌انگبین تغذیه می‌شود. تمامی لاروهای زنبور عسل (نر و ماده) در روزهای آغازین دوران لاروی خود با این ماده تغذیه می‌شوند. تغذیهی لاروهای ملکه‌ها در تمام دوران لاروی و حتی بعد از تولد در تمام طول عمر با شاه‌انگبین ادامه می‌یابد. اما زنبوران نر و کارگران، فقط در سه روز ابتدایی دوران لاروی خود با شاه‌انگبین تغذیه می‌شوند و ادامه ی  روند تغذیه ی  آن‌ها تا تولد و حتی بعد آن با گرده و عسل انجام می‌شود. شاه‌انگبین زود فاسد می‌شود و باید بعد از برداشت مصرف شود؛ یا این که در یخچال، فریز گردد.

شاه‌انگبین در بازار غذایی

شاه‌انگبین به صورت قرص و خشک شده در بازار غذایی موجود می‌باشد. شاه‌انگبین دارای ویتامین‌های آ، سی، ای و دی به ویژه ب۱۲، ب۶، ب۲ و ب۱ می‌باشد.

خاصیت‌ها

درباره ی فواید شاه‌انگبین نظرات بسیار متعددی وجود دارد و تحقیقات بسیار زیادی دربارهٔ خواص شاه‌انگبین و اثرات آن انجام و اثبات شده‌است.

تقویت سیستم ایمنی

بر اساس نتایج آزمایشی منتشر شده در سال ۲۰۰۱ از مجله International Immunopharmacology شاه‌انگبین می‌تواند به تقویت سیستم ایمنی کمک کند. در این آزمایش، واکنش هیستامین به آلرژن‌ها فورا سرکوب شد و نشان داد که امکان دارد شاه‌انگبین بتواند به کاهش علائم آلرژی فصلی کمک کند.

برای بیماران آایمری

پژوهش‌های اخیر میگوید شاه‌انگبین می‌تواند حافظه کوتاه مدت را تقویت کند زیرا ثابت شده به‌طور کلی نقش تقویتی روی عملکرد اعصاب دارد. می‌دانیم بیماری آایمر به‌طور کلی یعنی اختلالات حافظه و یادگیری، برای همین آزمایشی برای بررسی تاثیر شاه‌انگبین روی یادگیری و حافظه، در نهاد تحقیقات بیومدیک پیشرفته   (Advanced Biomedical Research) مطرح شد.

به دلیل اینکه بافت مغز اسیدهای چرب سیر نشده زیادی در خود دارد که به ویژه در برابر حمله رادیکال‌های آزاد ضعیف اند، مواد آنتی اکسیدان موجود در شاه‌انگبین می‌توانند نقش مهمی در درمان و پیشگیری بیماری‌های مختل‌کننده اعصاب داشته باشد.

ناباروری مردان را بهبود میبخشد

نتایج تحقیقات منتشر شده در مجله داروهای گیاهی ابن سینا (Avicenna Journal of Phytomedicine) فواید شاه‌انگبین روی پارامترهای اسپرم، درجه تستوسترون و مالون دی آلدئید در موش را ارزیابی کرده‌است. تعداد اسپرم، میزان تحرک، زنده بودن، تکامل و بی نقصی DNA آن‌ها در این آزمایش آنالیز شدند. نتایج اشاره بر این دارد که درمان توسط شاه‌انگبین می‌تواند ناباروری جنس نر را بهبود بخشد.

رفع خستگی و سردرد های میگرنی

مطابق نتایج بدست آمده مشخص شده‌است که شاه‌انگبین توانایی بالابردن توان جسمی و رفع خستگی در ورزشکاران و برطرف‌کننده سردردهای میگرنی نیز می‌باشد .

بهبود عوارض شیمی درمانی با شاه‌انگبین

طبق تحقیقات پزشکان طب سنتی و ایرانی مشخص شده که شاه‌انگبین با توجه به اینکه توان جسمی را قدرت می‌بخشد در بیمارانی که در دوران شیمی درمانی به سر می‌برند، کیفیت زندگی و بهبود عمکرد سیستم ایمنی بدن را افزایش می‌دهد.

مصرف

دوز پیشنهادی روزانه ۱ تا ۵ گرم، به مدت یک دوره ۳۰ تا ۹۰ روزه و سپس ۱۰ تا ۳۰ روز توقف مصرف است.

مواردی هستند که نیاز به دوز بالاتر اما برای دوره‌های کوتاه‌تر و زمان توقف بیشتری بین آن‌ها دارند. شاه‌انگبین باید به صورت ناشتا و حداقل ۱۵ دقیقه پیش از وعده غذایی مصرف شود.

عوارض جانبی

اگر روزانه یک تا پنج گرم مصرف شود هیچ عارضه‌ای ندارد در صورت زیاده روی در مصرف شاه‌انگبین ممکن است در انسان‌ها باعث ایجاد واکنش آلرژیک و حساسیت شود. این واکنش می‌تواند اعم از کهیر، آسم یا حتی آنافیلاکسی باشد. وقوع واکنش آلرژیک در افرادی که شاه‌انگبین به‌طور بی‌رویه مصرف می‌کنند نامشخص است. خطر وقوع حساسیت و واکنش آلرژیک در افرادی که حساسیت‌های دیگری دارند، بالاتر است.

اینطور می‌توان نتیجه‌گیری کرد:

1- در صورتیکه یک شخص اتوپیک هستید (حساسیت آلرژیک بسیار بالایی دارید)، دارای سابقه ابتلا به آسم یا حساسیت به گرده گل هستید، تمام احتمالات مربوط به حساسیت به شاه‌انگبین را دارید، بنابراین قب

شرحی از زنبور عسل، عسل و فواید آن و چگونگی پرورش زنبور عسل

معرفی(افراد مشهور، مریم میرزاخانی)

دیار من گیلان (امام زاده اسحاق)